Mengapa Jerung Halal di Makan
Secara
etimologi, nama kaum Nabi Muhammad iaitu 'Quraisy" berasal daripada nama
moyang Baginda iaitu Fihr yang turut dikenali dengan Quraisy bin Malik bin
al-Nadr bin Kinanah. la merupakan isim tasghir atau kata yang menunjukkan makna
kecil bagi kalimah 'qirsh' (jerung).
Inilah
jawapan Ibn Abbas r.anhuma terhadap soalan yang diajukan oleh 'Amr bin al-'Ash
r.a. dengan kehadiran Muawiyah r.a. Justeru, Quraisy dinamakan sempena haiwan
pemangsa ini. Maka tidaklah mengejutkan bagi kita apabila seorang ilmuan mazhab
Hanafi yang juga ahli leksikografi, al-Mutarrizi berjenaka: "Jerung ialah
ketua bagi para haiwan buas (di lautan) dan yang paling kuat di kalangan
mereka. Sebagaimana Quraisy pula ialah ketua bagi para manusia." [Al-Fasi,
Syifa' al-Gharam, 2: 65]
Kekuatan
hujah etimologi yang dijelaskan dalam atsar oleh Sahabat yang masyhur ini
seterusnya dikukuhkan lagi dengan fakta bahawa al-Mushamrij al-Humayri, seorang
penyair silam zaman jahiliyah yang turut menyanjung 'Quraisy' sebagai satu nama
yang diambil sempena nama seekor haiwan. Melalui syairnya yang terkenal, Kenapa
Quraisy digelar Quraisy, beliau menghubungkan nama itu dengan perkataan asalnya
iaitu nama bagi haiwan laut pemangsa ini.
Bagaimana
ikan jerung boleh dikategorikan halal?
Hukum halal ikan jerung
berdasarkan kepada sebuah pendapat imam mujtahid kita, Imam asy-Syafi'i
rahimahullah, berasaskan kefahaman bahawa sebarang haiwan air boleh dimakan
berdasarkan pernyataan bersifat umum dalam al-Quran, "Dihalalkan
bagi kamu binatang buruan laut dan makanan yang didapati daripada laut."
(Al-Ma'idah 5: 96)
Imam an-Nawawi rahimahullah pula
selepas itu menguatkan pandangan ini secara ringkas tetapi padat dalam
pernyataan berikut, "Pendapat yang sahih dan yang muktamad dalam mazhab
kita ialah bangkai (iaitu haiwan yang mati tanpa sembelihan yang syar'i) bagi
semua yang tinggal di dalam air adalah dibenarkan untuk dimakan, kecuali katak
(kerana ada 'illah yang mengecualikannya)." [An-Nawawi, Majmu' Syarh
Muhazzab 9: 30]
Bukankah
jerung itu sejenis karnivor dan dikategorikan sebagai haiwan pemangsa?
Walaupun jerung bersifat
karnivor, para ulama kita menganggap haiwan laut ini ialah sejenis ikan dan
yang lebih utama, ia memang seekor haiwan air kerana ia hanya boleh hidup di
dalam air.
"Haiwan yang tidak hidup
melainkan dalam laut maka ia tergolong dalam haiwan laut."
Oleh sebab ayat yang masyhur
dalam surah al-Maidah di atas membenarkan memakan haiwan air secara umum dan
kerana tiada dalil yang datang kepada kita melarang memakan ikan ini, maka
jerung tidak boleh dihukumkan haram. Bahkan, 'illah (alasan) kepada hukum ini
diperkukuhkan lagi oleh atsar daripada Ikrimah rahimahullah bahawa jerung itu
halal (untuk dimakan).
Athar ini telah diriwayatkan oleh
seorang muhaddits dalam mazhab Syafi'i, Imam Ibn al-Atsir dalam kitabnya,
an-Nihayah (4: 244). Beginilah cara fuqaha kita memperolehi hukum syarak dalam
isu ini.
Adakah
terdapat cara-cara tertentu dalam proses penyediaan ikan jerung sebelum
dijadikan makanan?
Perlu diingatkan bahawa proses
untuk menyucikan haiwan air daripada kotorannya sendiri adalah dituntut apabila
menghidangkannya sebagai makanan manusia. Terutamanya jika ia merupakan ikan
jerung. Peraturan fardu ain bagi tukang masak ini, sama ada bagi lelaki atau
wanita, muda atau tua telah pun dihuraikan dengan jelas, misalnya dalam kitab
fiqh kita yang asas, Fath al-Mu'in:
"Tidak dibenarkan memakan
ikan air masin (yang besar) jika isi perutnya masih belum dibersihkan daripada
kotoran-kotoran (mustaqdharat)." (I'anah ath-Thalibin, 1: 90-91)
Seseorang itu boleh merasai
betapa lebih besar kepentingan proses pembersihan ini jika dia diminta untuk
menghidangkan seekor jerung yang benar-benar telah memakan seorang manusia!
Mustaqdhar (sesuatu yang jijik)
adalah lebih umum berbanding najis atau benda yang tidak suci. Semua najis
ialah mustaqdhar manakala bukan semua mustaqdhar itu najis. Contoh biasa bagi
perkara ini ialah air mani dan air liur serta contoh-contoh lain termasuk tahi
hidung, tahi telinga, tahi mata. Walaupun semua tahi tersebut menjijikkan
seperti muntah tetapi ia bukan najis secara hukum, namun ia tetap haram
dimakan.
Apa
lagi hukum-hukum fiqh lain yang berkaitan dengan masalah ini?
Telah diriwayatkan bahawa
walaupun ikan paus sebesar Moby Dick iaitu ikan paus sperma ('anbar) yang juga
merupakan karnivor, telah dimakan oleh Nabi kita SH. [Ibn Hajar, Tuhfah
al-Muhtaj 12: 196, 306]
Oleh itu, satu persoalan yang
mungkin timbul ketika itu ialah seekor ikan lain telah ditemui dalam ikan yang
sangat besar, maka adakah ikan yang kedua ini halal? Jawapannya ialah ya,
selagi mana ikan yang kedua ini belum dicernakan atau belum mula berubah
walaupun hanya sebahagiannya. Jika tidak, maka ia dihukumkan seperti muntah.
Apa
punca-punca yang menyebabkan masyarakat Melayu kita berpegang bahawa jerung
tidak boleh dimakan?
Isu tidak yakin dengan hukum
halal makan ikan jerung berkemungkinan akibat orang-orang Melayu bermazhab
Syafi'i ini sangat mudah terpedaya untuk percaya bahawa diet normal yang
popular bagi seekor jerung ialah manusia, walaupun bagi seekor ikan jerung
putih gergasi (Great WhiteShark seperti dalam filem Jaws).
Pemikiran ganjil ini mungkin
digalakkan oleh kekerapan mereka menonton terlalu banyak filem Hollywood!
Sedangkan penentuan hukum tidak
boleh diputuskan berdasarkan emosi, dan syarak tidak pula menjadi relevan hanya
dengan mengikut perasaan. Walaupun jika ini menjadi tragedi normal pada masa
akan datang, hukum syarak di sisi mazhab Syafi'i masih kekal bahawa jerung
walaupun pemakan manusia adalah tetap halal.
Jadi hukum memakannya
ialah harus bukannya haram mahupun makruh, kerana para ulama kita sepakat
bahawa ia dikategorikan sebagai ikan. Hukumnya
memang halal bahkan sangat jelas halalnya, meskipun hukum yang sangat jelas ini
tidak cukup jelas bagi sesetengah orang.
Bagaimana
dengan segelintir masyarakat yang masih memandang jerung haram dimakan? Apa
yang perlu kita lakukan?
Dalam situasi kawan-kawan anda
terserempak dengan seekor jerung pembunuh ini sewaktu mandi-manda di laut maka
bacalah doa Nabi kita
"Aku memohon perlindungan
dengan kata-kata Allah yang sempurna daripada keburukan apa yang Dia
ciptakan."
Kemudian bacalah:
"Ucapan salam buat Nuh di
kalangan sekalian makhluk."
Bacaan yang terakhir:
"Wahai Yang Maha Hidup lagi
Maha Berterusan urus tadbir-Nya, dengan rahmat-Mu aku memohon
pertolongan."
Semoga ia akan membuang segala
ketakutan dan andaian yang tidak berasas sekali gus menjadi sumber bantuan dan
kekuatan yang sebenar.
Syeikh Dato’ Dr.
Afifi Al-Akiti merupakan seorang ulama Melayu yang sdang berkhidmat sebagai
Felo Pensyarah Pengajian Islam di Universiti Oxford, United Kingdom. Beliau mencipta sejarah menjadi pensyarah di
Universiti Oxford dan turut di lantik sebagai AHli Majlis Agama Islam & Adat
Melayu Perak (MAIPK)
Q&A
Isu #26
